การปลูกต้นชวนชม ไม้คลาสสิค

ชวนชมพันธุ์ แพรแถบ

ลำต้น  เป็นไม้เนื้ออ่อน  อวบน้ำ  ต้นและกิ่งเป็นลำกลม  ผิวค่อนข้างเรียบสีเขียวอมเทา  เปลือกบาง  แตกกิ่งก้านไม่เป็นระเบียบ  ส่วนโคนของลำต้นพองออกมีขนาดรูปทรงใหญ่เล็กแตกต่างกันไปเรียกว่า " โขด " มีไว้สำหรับเก็บน้ำเพื่อรักษาสมดุลของต้น

โขด  ของชวนชมคือรากที่ใช้สะสมอาหาร เช่นเดียวกับ เผือก มัน หรือพืชที่มีหัวทั่วไป  มีลักษณะบวมออกเป็นหัวขนาดใหญ่อยู่ใต้ดินหรือโผล่ขึ้นเหนือดินมีรูปทรงแตกต่างกันไป

ดอก  ชวนชมจะออกดอกเป็นช่อที่ปลายกิ่ง  ช่อหนึ่งประมาณ 10-20 ดอก  มีทั้งแบบบานพร้อมกันทั้งช่อและทยอยบานครั้งละ 4-5 ดอก  บานได้นาน 10-20 วัน  ดอกบานเต็มที่กว้างประมาณ 8-10 ซม.

• กลีบเลี้ยง  มีลักษณะเป็นกลีบเล็กๆ 5 กลีบ รูปรี ปลายแหลม ติดอยู่รอบโคนดอกเหนือฐานรองดอก  มีสีแดง เขียว ชมพูอมแดงหรือเหลืองอมเขียว  เมื่อดอกร่วงแล้วกลีบดอกยังติดแน่นอยู่ที่ฐานรองดอก
• โคนกลีบดอกหรือหลอดดอก  คือส่วนที่อยู่ต่อจากกลีบเลี้ยงขึ้นมามีลักษณะเป็นทรงกรวยกลมยาว  โคนหลอดเรียวเล็กลงติดกับกลีบเลี้ยง  ปลายบานออกติดกับกลีบดอก
• กลีบดอก  มี 5 กลีบ  เรียงติดอยู่รอบโคนกลีบดอกหรือหลอดดอกคล้ายปากแตร  แต่ละกลีบมีรูปทรงหลายแบบ คือ รูปกลม รูปไข่ รูปแถบและรูปรี
• เกสรตัวผู้  อยู่ตรงส่วนโคนของหลอดดอก  เป็นรูปกระโจมคลุมยอดเกสรตัวเมีย  ประกอบด้วยละอองเรณู 5 อันเรียงติดกันบนก้านชูเกสรตัวผู้  มีโคนระยางค์เชื่อมต่อจากปลายเกสรตัวผู้ยาวขึ้นไปตลอดหลอดดอก 5 เส้น  ภายในอับละอองเรณูนี้เมื่อแก่พร้อมที่จะผสมเกสร  จะมีละอองเกสรตัวผู้มีลักษณะเป็นขุยสีเหลืองละเอียด
• เกสรตัวเมีย  อยู่ตรงส่วนโคนของหลอดดอก  ล้อมรอบด้วยเกสรตัวผู้  ประกอบด้วยยอดเกสรตัวเมีย ก้านชูเกสรตัวเมีย และรังไข่  ยอดเกสรตัวเมียมีรูปกลมสีขาวขุ่น  มีท่อยาวลงไปที่รังไข่ซึ่งอยู่ติดกับฐานรองดอก  ภายในรังไข่มีไข่อ่อน  เมื่อเกสรตัวเมียพร้อมที่จะผสมเกสรจะมีเมือกเหนียวคล้ายแป้งเปียก  และเมื่อมีการผสมพันธุ์ไข่อ่อนภายในรังไข่จะเจริญไปเป็นเมล็ดต่อไป

ฝักหรือผล  มีลักษณะคล้ายบูมเมอแรงหรือเขาคู่เป็นฝักสองฝักอยู่ติดกัน  ปลายและโคนเรียวแหลมยาวประมาณ 10-30 ซม.  ขั้วของฝักอยู่ตรงตะเข็บแนวเชื่อมระหว่างเขาทั้งสอง  ฝักอ่อนมีสีเขียว  เมื่อฝักแก่จะมีสีน้ำตาลอ่อนตะเข็บแนวเชื่อมจะแตกออก  ภายในมีเมล็ดสีน้ำตาลอ่อนเล็กๆ คล้ายเมล็ดข้าวเปลือก  มีขนสีน้ำตาลอ่อนเป็นพู่ติดอยู่ที่ปลายแหลมทั้งสองข้าง  ขนที่ปลายทั้งสองนี้จะช่วยให้เมล็ดปลิวไปตามลมได้ไกล

การให้น้ำ  ชวนชมเป็นพืชที่มีลำต้นอุ้มน้ำไว้ค่อนข้างมาก  จึงทนต่อสภาพแห้งแล้งได้ดี  หากชวนชมอยู่ในสภาพที่แฉะเกินไปหรือมีน้ำขังจะทำให้มีอาการเหี่ยวเฉา  ใบเหลืองและร่วง  โขดหรือหัวเน่าได้ง่าย  ชวนชมเป็นไม้ที่ทนต่อสภาพแห้งแล้งและฟื้นตัวได้ง่าย  เช่น  ถ้างดน้ำประมาณ 1 สัปดาห์ ลักษณะต้นจะนิ่ม  เมื่อได้รับน้ำและปุ๋ยอีกครั้งชวนชมจะแตกใบขึ้นมาใหม่  แต่ถ้าขาดน้ำนานเกินไปใบจะเหี่ยวหรือไหม้ตามขอบใบ  ดอกจะเหี่ยวและร่วงเร็ว  ชวนชมต้นที่ยังอ่อนต้องให้น้ำแต่น้อย  ถ้าต้นอ่อนได้น้ำมากจะทำให้เน่าได้ง่าย  การให้น้ำพอดีจะทำให้ต้นเจริญเติบโตอย่างรวดเร็ว  ถ้าเป็นชวนชมต้นใหญ่ควรให้น้ำวันละครั้ง  สำหรับช่วงฤดูฝนอาจเว้นการรดน้ำบ้างตามความเหมาะสม  น้ำที่ใช้รดควรเป็นน้ำที่สะอาดและไม่ควรรดน้ำให้โดนดอกเพราะจะทำให้กลีบดอกช้ำและร่วงเร็ว

การให้ปุ๋ย  ชวนชมเป็นพืชที่ต้องการปุ๋ยไม่มากนัก  การใส่ปุ๋ยมากเกินไปนอกจากจะสิ้นเปลืองแล้วยังทำให้ชวนชมเน่าได้ง่าย  ชวนชมต้นเล็กต้องการธาตุอาหารไม่มาก  ควรใส่ปุ๋ยที่มีตัวหน้าสูง เช่น 15-5-5 หรือสูตรเสมอ 15-15-15 ในปริมาณน้อยๆ ทุก 2 สัปดาห์ ประมาณ 1-2 เดือน  เมื่อต้นโตเต็มที่พร้อมที่จะออกดอกจึงเปลี่ยนเป็น่ปุ๋ยเร่งดอกสูตร 8-24-24 ทุกๆ 2 สัปดาห์ ประมาณ 1-2 เดือนชวนชมจะออกดอก  หลังจากนั้นบำรุงต้นโดยให้ปุ๋ยสูตรเสมอเดือนละครั้ง  และให้ธาตุอาหารเสริมประมาณ 3 เดือนครั้ง  สำหรับชวนชมที่ติดฝักควรเว้นระยะการให้ปุ๋ยให้ห่างขึ้นและลดปริมาณการให้ปุ๋ยให้น้อยลง

การตัดแต่งกิ่ง  ธรรมชาติของชวนชมจะมีลักษณะทรงต้นและการบิดตัวที่สวยงามอยู่แล้ว  แต่ก็ยังมีความจำเป็นที่ต้องมีการตัดแต่งบังคับรูปทรงให้เป็นไปตามต้องการ  โดยเฉพาะชวนชมที่มีอายุตั้งแต่ 3 ปีขึ้นไปหรือต้นที่โตแล้ว  มีกิ่งก้านสาขาเก้งก้างไม่เป็นพุ่มสวยงาม  การตัดกิ่งควรตัดกิ่งก้านที่แตกออกมาเกะกะไม่เป็นระเบียบ  กิ่งที่พาดทับกันไปมา  กิ่งที่ตาย  กิ่งที่ฉีกหัก  กิ่งที่คดไปมา  และกิ่งที่เป็นโรคออกบ้าง  เพื่อช่วยเปิดให้แสงและอากาศถ่ายเทได้สะดวก  ลักษณะทรงพุ่มเป็นระเบียบสวยงาม  สำหรับพันธุ์ที่ไม่ค่อยแตกกิ่งก้าน  สูงชะลูด  ลำต้นอาจหักเมื่อโดนลมแรง  อาจตัดยอดไปขยายพันธุ์  เพื่อให้ส่วนโคนที่เหลือแตกกิ่งออกมาใหม่  การตัดควรใช้มีดที่คมและสะอาดตัดให้ชิดลำต้น  ไม่ควรเหลือตอกิ่งไว้  ถ้ารอยตัดมีขนาดโตกว่า 1 ซม.  ควรใช้ปูนแดงทาที่รอยตัดเพื่อป้องกันเชื้อรา

การเลี้ยงโขด  การปลูกเลี้ยงชวนชมในอดีตส่วนใหญ่ปลูกเลี้ยงเพื่อให้มีดอกไว้ชื่นชมเพียงอย่างเดียว  เมื่อมีชวนชมพันธุ์ลูกผสมจากต่างประเทศ  โดยเฉพาะสายพันธุ์ทางฮอลแลนด์ซึ่งมีโขดเป็นจุดเด่นและมีลักษณะสวยงาม  จึงทำให้ผู้ปลูกเลี้ยงนิยมเลี้ยงชวนชมให้มีดอกดกสวยงามควบคู่ไปกับการเลี้ยงโขดให้มีโขดใหญ่สวยงาม  โขดยิ่งมีขนาดใหญ่ได้สัดส่วนยิ่งจะโดดเด่นสวยงามและมีราคาแพง   การทำให้ชวนชมมีโขดใหญ่จะต้องทำให้รากชวนชมสะสมอาหารไว้ให้มากที่สุด  เพราะโขดของชวนชมคือส่วนหนึ่งของราก  จึงต้องให้โขดเจริญเติบโตใต้ดินตั้งแต่แรกปลูก  และเมื่อชวนชมอายุได้ขนาดจะต้องเปลี่ยนกระถางให้ใหญ่ขึ้นเป็นระยะทุก 4-5 เดือน  เพื่อเพิ่มพื้นที่ให้โขดได้เจริญเติบโต  ถ้าปลูกเลี้ยงในพื้นที่จำกัดโขดจะมีขนาดเล็ก  เมื่อโขดมีขนาดใหญ่และได้รูปร่างตามต้องการแล้วจึงเปลี่ยนเป็นกระถางสำหรับโชว์โขดโดยเฉพาะ  ทั้งนี้รวมเวลาจนถึงโขดมีขนาดใหญ่ตามที่ต้องการอาจต้องใช้เวลานับปี   สำหรับโขดที่ปลูกโชว์ควรปลูกให้สูงเหนือดินขึ้นมาประมาณ 3 ใน 4 ส่วนของโขด

การทำให้ออกดอกและติดฝัก  เนื่องจากชวนชมเป็นไม้ที่ชอบแสงแดดจึงควรปลูกกลางแจ้งจะทำให้ชวนชมออกดอกตลอดปี  ที่สำคัญคือดินปลูกต้องมีธาตุอาหารอุดมสมบูรณ์  จึงจะทำให้ชวนชมออกดอกดก  ติดฝักดี  เมื่อชวมชมถึงระยะที่แข็งแรงสมบูรณ์พร้อมที่จะออกดอก  ให้ใช้ปุ๋ยเร่งดอกสูตร 0-25-25  พร้อมทั้งให้โฮโมนทางใบ  หลังจากใส่ปุ๋ยประมาณ 1 เดือน ชวนชมจะออกดอก  และระยะตั้งแต่ดอกตูมเล็กๆ จนถึงดอกบานใช้เวลาประมาณ 1 เดือน  สำหรับในหน้าฝนชวนชมจะมีดอกน้อยและต้องระวังการเกิดโรคเน่า  เพราะถ้าชวนชมได้รับน้ำมากจนแฉะจะทำให้เกิดโรคเน่าและตายได้

• เลือกตัดกิ่งที่ไม่แก่หรืออ่อนเกินไปยาวประมาณ 10-20 ซม.  ไม่ต้องริดใบออก  นอกจากส่วนโคนที่จะเสียบลงในวัสดุปักชำ
• ตัดโคนกิ่งในแนวเฉียงเป็นรูปปากฉลาม เพื่อสะดวกในการแทงลงในวัสดุชำ
• จุ่มโคนกิ่งปักชำลงในน้ำยาเร่งรากเอ็กโซติก 5-10 นาที ทิ้งไว้ให้พอหมาด
• นำไปปักลงในวัสดุชำที่เป็นส่วนผสมของขี้เถ้าแกลบกับทรายในอัตราส่วน 1:1 โดยปักกิ่งชำให้ลึก 2-3 ซม.  กดรอบโคนต้นพอแน่น    รดน้ำให้ชุ่มหรือรดด้วยน้ำผสมยาป้องกันเชื้อรา
• ทิ้งไว้ในที่แสงแดดรำไร  ประมาณ 20-25 วันรากก็จะงอก  หลังจากนั้นก็นำไปปลูกเลี้ยงยังที่ต้องการต่อไป

การเสียบยอด  คือการนำยอดของชวนชมพันธุ์ดีมาเสียบกับต้นตอชวนชมที่มีความแข็งแรง  เป็นการเปลี่ยนยอดของพันธุ์เดิมให้เป็นพันธุ์ใหม่ตามยอดที่นำมาเสียบ  โดยยอดที่นำมาเสียบจะไม่กลายพันธุ์ไปจากต้นแม่  วิธีนี้เป็นวิธีที่ค่อนข้างยุ่งยากแต่ได้ผลเร็วและต้นใหม่ที่ได้จะฟื้นตัวและแข็งแรงเร็ว  ชวนชมที่ขายเป็นกระถางพันธุ์ต่างๆ ส่วนใหญ่จะใช้วิธีเสียบยอด

• การเตรียมต้นตอ  นิยมใช้ชวนชมพันธุ์ฮอลแลนด์ที่ได้จากการเพาะเมล็ด  อายุ 5-7 เดือนขึ้นไปมาเป็นต้นตอหรือใช้พันธุ์พื้นเมืองที่โตเต็มที่  เลือกเอาต้นที่แข็งแรงไม่เป็นโรคและมีขนาดโตใกล้เคียงกับขนาดของกิ่งพันธุ์  เพื่อรอยแผลที่ต่อจะสนิทกันดีและมีการเจริญเติบโตที่สมดุล  ตัดขวางต้นตอห่างจากโคน 5-10 ซม.  ผ่ากลางกิ่งต้นตอเป็นปากฉลามหรือรูปตัววีลึก 1.5-2 ซม. ส่วนยอดของต้นตอที่ตัดออกสามารถนำไปปักชำต่อไปได้
• การเตรียมกิ่งพันธุ์  ใช้มีดที่คมและสะอาดตัดกิ่งพันธุ์ที่สมบูรณ์จากต้นแม่พันธุ์ที่ต้องการนำไปเสียบกับต้นตอ  จากนั้นตัดส่วนยอดของกิ่งพันธุ์ออกให้เหลือส่วนโคนยาวประมาณ 3-5 ซม.  ให้มีใบติดอยู่ 1-2 ใบ และมีตาติดอยู่ 2-3 ตา  เฉือนโคนกิ่งเป็นรูปลิ่มยาว 1.5-2 ซม.  กะให้สามารถสวมกับต้นตอที่เตรียมไว้ได้พอดี
• การเสียบยอด  นำกิ่งพันธุ์ที่เตรียมไว้มาเสียบลงในรอยผ่าของต้นตอ  ให้รอยแผลของกิ่งพันธุ์และต้นตอแนบสนิทกัน  ถ้ากิ่งพันธุ์และต้นตอมีขนาดไม่เท่ากันให้เสียบกิ่งพันธุ์ชิดไปทางด้านใดด้านหนึ่ง  ใช้เทปพลาสติกพันรอยต่อให้แน่น  คลุมต้นที่เสียบกิ่งเรียบร้อยแล้วด้วยถุงพลาสติกเพื่อรักษาความชุ่มชื้น  วางกระถางในที่ไม่ถูกแสงแดดจัด  เปิดถุงรดน้ำวันละครั้ง  ประมาณ 1-2 สัปดาห์จึงเปิดถุงออก  และหลังจากนั้นอีก 2-4 สัปดาห์จึงค่อยแกะเทปพลาสติกที่พันอยู่ออก  รอยต่อจะติดกันสนิท

การตอนกิ่ง  จะใช้วิธีการตอนแบบปาดกิ่ง  โดยเลือกกิ่งตอนที่ไม่แก่หรืออ่อนเกินไป  เป็นกิ่งที่มีขนาดเส้นผ่าศูนย์กลางประมาณ 1-2 ซม.  ความยาวไม่เกิน 1 ฟุต  ใช้มีดที่คมและสะอาดปาดเข้าไปในเนื้อไม้เป็นแนวเฉียงขึ้นลึกเกือบถึงกึ่งกลางลำต้น  เช็ดยางออกแล้วใช้ไม้จิ้มฟันหรือหลอดกาแฟค้ำกลางรอยปาดเพื่อไม่ให้แผลติดกัน  ทิ้งไว้ประมาณ 7 วันเพื่อให้แผลแห้ง  จากนั้นหุ้มรอยแผลด้วยดินหรือกาบมะพร้าว  ห่อด้วยถุงพลาสติกใช้เชือกมัดหัวท้ายให้แน่น  ประมาณ 20-30 วัน กิ่งตอนจะออกรากจึงตัดกิ่งตอนไปปลูกต่อไป

การเพาะเมล็ด  ควรใช้เมล็ดใหม่มาเพาะเพราะจะทำให้มีเปอร์เซ็นต์การงอกสูง  เลือกเมล็ดที่สมบูรณ์ไม่ลีบ  นำไปเพาะในวัสดุเพาะที่เป็นส่วนผสมระหว่างทรายหยาบกับขุยมะพร้าวในอัตราส่วน 1:1 หรือขี้เถ้าแกลบล้วนๆ   โดยโรยหรือวางเมล็ดบนวัสดุเพาะให้กระจายเท่าๆ กันแล้วกลบด้วยวัสดุเพาะเบาๆ   รดน้ำผสมยาป้องกันเชื้อราพอหมาดๆ  วางภาชนะเพาะในที่มีแสงรำไรอย่าให้ถูกแสงแดดโดยตรง  รดน้ำวันละ 1-2 ครั้ง  ประมาณ 3-7 วัน  เมล็ดจะเริ่มงอกเป็นต้นอ่อน  เมื่อต้นกล้ามีใบเลี้ยงประมาณ 4-5 ใบ จึงเริ่มให้อาหารเสริม ฮอร์โมน และยาป้องกันเชื้อราอ่อนๆ ประมาณสัปดาห์ละครั้ง  เมื่อต้นชวนชมมีอายุ 1-2 เดือน จึงแยกไปปลูกในกระถางเดี่ยวต่อไป