สถานศึกษาในฐานะนิติบุคคล

สถานศึกษาในฐานะนิติบุคคล

            พระราชบัญญัติการศึกษาแห่งชาติ พ.ศ. 2542 และที่แก้ไขเพิ่มเติม (ฉบับที่ 2)   พ.ศ. 2545 มาตรา  39  กำหนดให้กระทรวงกระจายอำนาจการบริหาร และการจัดการศึกษา  ทั้งด้านวิชาการ  งบประมาณ การบริหารงานบุคคลและการบริหารทั่วไป ไปยังคณะกรรมการและสำนักงานเขตพื้นที่การศึกษา และสถานศึกษาในเขตพื้นที่โดยตรง  การกระจายอำนาจดังกล่าว     จะทำให้สถานศึกษาคล่องตัว มีอิสระในการบริหารจัดการ  ตามหลักของการบริหารจัดการโดยใช้โรงเรียนเป็นฐาน (School-based  management: SBM)  ซึ่งคาดหวังว่าจะเป็นการสร้างความเข้มแข็งให้กับสถานศึกษาสามารถจัดการศึกษาได้อย่างมีคุณภาพได้มาตรฐานและสามารถพัฒนาอย่างต่อเนื่อง

                                จากหลักการดังกล่าว  จึงกำหนดให้สถานศึกษาเป็นนิติบุคคลโดยได้บัญญัติไว้ในพระราชบัญญัติระเบียบบริหารราชการกระทรวงศึกษาธิการพ.ศ. 2546 ในมาตรา 35 ว่าสถานศึกษาที่จัดการศึกษาขั้นพื้นฐานตามมาตรา 34 (2) เฉพาะที่เป็นโรงเรียนมีฐานะเป็นนิติบุคคล และเมื่อมีการยุบเลิกสถานศึกษาตามวรรคหนึ่งให้ความเป็นนิติบุคคลสิ้นสุดลง

การเป็นโรงเรียนนิติบุคคล

วิจิตร  ศรีสะอ้าน (2546) ได้ให้แนวคิดและหลักการ เกี่ยวกับโรงเรียนนิติบุคคลในการสัมมนาเรื่องโรงเรียนนิติบุคคล: มิติใหม่ของการบริหารการศึกษา ซึ่งประมวลได้ ดังนี้

1.       หลักการจัดระบบบริหารการศึกษา ตามพ.ร.บ. การศึกษาแห่งชาติ

       1.1 เอาเอกภาพด้านมาตรฐานและนโยบาย และมีความหลากหลายในการปฏิบัติ     

       1.2 กระจายอำนาจไปสู่เขตพื้นที่การศึกษา สถานศึกษา และองค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น

       1.3 การมีส่วนร่วมของประชาชนและชุมชน

       1.4 ความประหยัด คุ้มค่า เกิดประโยชน์ต่อประชาชนและสังคม

       1.5 ความทั่วถึงเท่าเทียม เกิดคุณภาพเป็นธรรม และมีผลกระทบต่อสถานภาพและสิทธิของบุคลากรประจำการน้อยที่สุด

2.  การกระจายอำนาจการบริหารและการจัดการศึกษา

     2.1 โครงสร้างองค์กร

     2.2 การกระจายอำนาจ การบริหารและการจัดการศึกษาไปยังเขตพื้นที่และสถานศึกษาโดยตรง (ม.39) ใน 4 ด้าน คือ ด้านวิชาการ งบประมาณ การบริหารงานบุคคล   และงานบริหารทั่ว และเปลี่ยนจากการบริหารฐานกรม เป็นการบริหารฐานระบบโรงเรียนยึดสถานศึกษาเป็นสำคัญ

     2.3 ใช้รูปแบบการบริหารโดยคณะบุคคล (คณะกรรมการเพื่อการมีส่วนร่วมของประชาชน) ทุกระดับ ส่วนกลาง เขตพื้นที่สถานศึกษา

3.  ฐานะและบทบาทของโรงเรียน

     3.1 เป็นหน่วยปฏิบัติการที่ก่อให้เกิดผลทางการศึกษาแบบเบ็ดเสร็จ

     3.2 เป็นหน่วยรองรับการกระจายอำนาจการบริหารและการจัดการศึกษาขั้นพื้นฐานในชุมชนและท้องถิ่น

     3.3 เป็นสถาบันหลักของชุมชนที่ประชาชน มีสิทธิและมีส่วนร่วมมากที่สุด

4.  ความเป็นนิติบุคคลในการบริหารฐานโรงเรียน

     4.1 นิติบุคคล หมายถึงองค์กรหรือคณะบุคคล ชื่อกฎหมายสมมติให้เป็นบุคคล มีสิทธิและหน้าที่ที่กำหนดไว้ตามกฎหมาย

     4.2 โรงเรียนนิติบุคคลสองแบบ

            4.2.1 แบบองค์กรมหาชน ตามพ.ร.บ.องค์การมหาชน พ.ศ. 2542

            4.2.2 แบบส่วนราชการ ตามพ.ร.บ.ระเบียบบริหารราชการกระทรวงศึกษาธิการ และตามพ.ร.บ.การศึกษาแห่งชาติ

     4.3 โรงเรียนนิติบุคคลนั้นสำคัญโดย

            4.3.1 เป็นการรับรองฐานะ และให้ความสำคัญกับโรงเรียน

            4.3.2 เป็นการสร้างความเข้มแข็งและความมั่งคงให้แก่โรงเรียนตามมาตรา 59 ของพ.ร.บ.การศึกษาแห่งชาติ

           4.3.3 เป็นฐานรองรับการกระจายอำนาจ ตามมาตรา 39 ของพ.ร.บ.การศึกษาแห่งชาติ

           4.3.4 เป็นการเร่งสร้างความพร้อมให้โรงเรียนสามารถบริหารและจัดการศึกษาเบ็ดเสร็จและสิ้นสุดในระดับสถานศึกษา

    4.4 ความเป็นนิติบุคคลของโรงเรียนขั้นพื้นฐานจะสมบูรณ์ ต้องมีการปรับปรุงแก้ไขกฎหมายที่เกี่ยวข้องเพื่อให้โรงเรียน มีสิทธิและหน้าที่ครบถ้วนทำนองเดียวกันกับโรงเรียนองค์การมหาชน

5.  คณะกรรมการสถานศึกษากับโรงเรียนนิติบุคคล

โรงเรียนนิติบุคคล เป็นนวัตกรรมทางโครงสร้างระบบบริหารของไทย

(วิจิตร  ศรีสะอ้าน,2546)   ซึ่งถือว่าเป็นการส่งเสริมลักษณะการบริหารโดยฐานโรงเรียน (School based management: SBM)   ตามแนวทางและเจตนาของพระราชบัญญัติการศึกษาแห่งชาติ

ในการบริหารฐานโรงเรียนจำเป็นต้องอาศัย “หลักการมีส่วนร่วม” เป็นหลักสำคัญ ซึ่งในมาตรา 40 แห่งพระราชบัญญัติการศึกษาแห่งชาติ ได้กำหนดให้มีองค์คณะบุคคล คือคณะกรรมการสถานศึกษามาทำหน้าที่ “กำกับและส่งเสริมสนับสนุนกิจการของสถานศึกษา” ซึ่งถือได้ว่าคณะกรรมการสถานศึกษามีบทบาทหน้าที่สำคัญในการบริหารและการจัดการศึกษาของโรงเรียน

การปฏิบัติตามบทบาท   หน้าที่ของคณะกรรมการสถานศึกษาจะเป็นไปด้วยดีและมีประสิทธิภาพจำเป็นต้องมีความรู้ความเข้าใจ  1) ในความเป็นนิติบุคคลของโรงเรียน   2) ในการบริหารฐานโรงเรียน   3) ในแนวทางการปฏิรูปการศึกษา   และ  4) ในการบริหารแบบมีส่วนร่วมเป็นกลุ่ม เป็นทีม เป็นสำคัญ

สำหรับความรู้ความเข้าใจเกี่ยวกับความเป็นติบุคคลของโรงเรียนประกอบด้วย

1.       หลักการและแนวคิดเชิงกฎหมายและเชิงบริหารโรงเรียนนิติบุคคล

2.       ระเบียบกระทรวงศึกษาธิการว่าด้วยการบริหารจัดการและขอบเขตการปฏิบัติหน้าที่ของสถานศึกษาขั้นพื้นฐานเป็นนิติบุคคลในสังกัดเขตพื้นที่การศึกษา พ.ศ. 2546

3.       อำนาจหน้าที่ของผู้อำนวยการโรงเรียน  มาตรา 34 แห่งพ.ร.บ.ระเบียบบริหารราชการกระทรวงศึกษาธิการ พ.ศ. 2546

                                       ขอบเขตและภารกิจการบริหารและจัดการโรงเรียนนิติบุคคล

                                       โรงเรียนนิติบุคคลมีขอบข่ายและภารกิจ 4 ด้าน (กัมปนาท ศรีเชื้อ, 2549) ดังนี้

1.       การบริหารวิชาการ

2.       การบริหารงบประมาณ

3.       การบริหารงานบุคคล

4.       การบริหารทั่วไป

การบริหารวิชาการ  ได้แก่การพัฒนาหลักสูตรสถานศึกษา  การพัฒนากระบวนการเรียนรู้  การวัดผลประเมินผลและเทียบโอนผลการเรียน  การวิจัยเพื่อพัฒนาคุณภาพการศึกษา  การพัฒนาสื่อนวัตกรรมและเทคโนโลยีทางการศึกษา  การพัฒนาแหล่งเรียนรู้  การนิเทศการศึกษา  การแนะแนว  การศึกษา การพัฒนาระบบประกันคุณภาพภายในสถานศึกษา              การส่งเสริมความรู้ด้านวิชาการแก่ชุมชน  การประสานความร่วมมือในการพัฒนาวิชาการกับสถานศึกษาอื่น  การส่งเสริมและสนับสนุนงานวิชาการแก่บุคคล  ครอบครัว  องค์กร  หน่วยงานและสถานบันอื่นที่จัดการศึกษา

การบริหารงบประมาณ  ได้แก่  การจัดทำและเสนอของบประมาณ              การจัดสรรงบประมาณ  การตรวจสอบ  ติดตามประเมินผลและรายงานผลการใช้เงินและผลการดำเนินงาน  การระดมทรัพยากรและการลงทุนเพื่อการศึกษา  การบริหารการเงิน  การบริหารบัญชี  การบริหารพัสดุและสินทรัพย์

การบริหารทั่วไป  ได้แก่  การดำเนินงานเลขานุการ  งานเลขานุการคณะกรรมการสถานศึกษาขั้นพื้นฐาน  งานพัฒนาระบบและเครือข่ายข้อมูลสารสนเทศ               การประสานและพัฒนาเครือข่ายการศึกษา  การจัดระบบการบริหารและพัฒนาองค์กร                งานเทคโนโลยีสารสนเทศ  การส่งเสริมสนับสนุนด้านวิชาการ  งบประมาณ  บุคลากรและบริหารทั่วไป  การดูแลอาคารสถานที่และสภาพแวดล้อม  การจัดทำสำมะโนผู้เรียน  การรับนักเรียน      การส่งเสริมและประสานงาน  การศึกษาให้นอกระบบและตามอัธยาศัย  การระดมทรัพยากรเพื่อการศึกษา  งานส่งเสริมงานกิจการนักเรียน  การประชาสัมพันธ์งานการศึกษา  งานส่งเสริมสนับสนุนและประสานงานการศึกษาของบุคคล  ชุมชน  องค์กร  หน่วยงานและสถาบัน  สังคมอื่นที่จัดการศึกษา  งานประสานราชการกับเขตพื้นที่การศึกษาและหน่วยงานอื่นการจัดระบบควบคุมในหน่วยงาน  งานบริหารสาธารณะ

จะเห็นได้ว่า  ขอบเขตอำนาจหน้าที่ของผู้อำนวยการสถานศึกษามีฐานะเป็นผู้แทนนิติบุคคล  แต่ไม่ได้มีอำนาจหน้าที่เกี่ยวกับการบริหารจัดการศึกษากว้างขวาง  เช่นเดียวกับหัวหน้าส่วนราชการระดับกระทรวงทบวงกรม  จึงเป็นผลให้ผู้บริหารสถานศึกษาไม่อาจบริหารสถานศึกษาให้มีความอิสระคล่องตัวและมีประสิทธิภาพได้อย่างแท้จริง  เพราะอำนาจหน้าที่ใน  การบริหารจัดการในหลายเรื่อง  ยังเป็นอำนาจของหัวหน้าส่วนราชการในระดับกระทรวงทบวงกรมอยู่  ดังนั้นหากจะให้สถานศึกษาบริหารจัดการได้เองอย่างอิสระคล่องตัวเรื่องใดก็ต้องมี       การมอบอำนาจในเรื่องนั้น ๆ ให้แก่ผู้บริหารสถานศึกษา

จากที่กล่าวมาข้างต้น  สามารถสรุปได้ว่าการกระจายอำนาจตามรูปแบบการบริหารโดยใช้โรงเรียนเป็นฐานการกระจายอำนาจและความรับผิดชอบจากผู้บริหารสถานศึกษาไปยังบุคลากรที่รับผิดชอบแต่ละฝ่ายงาน  โดยให้ผู้รับผิดชอบมีอิสระและคล่องตัวในการตัดสินใจในการดำเนินงานทั้งฝ่ายงานบริหารวิชาการ  ฝ่ายงานบริหาร  งบประมาณ   ฝ่ายงานบริหารบุคคล   ฝ่ายงานบริหารทั่วไป  เป็นการจัดการศึกษาโดยยึดหลักการกระจายอำนาจ  หลักการบริหารแบบมีส่วนร่วมและหลักการบริหารจัดการที่ดี  ดำเนินในรูปของการเปิดโอกาสให้ผู้มีส่วนได้เสียเข้ามามีส่วนร่วมในกระบวนการวางแผน  กระบวนการปฏิบัติ  กระบวนการตรวจสอบและกระบวนการปรับปรุงแก้ไขเพื่อพัฒนาโรงเรียนขนาดเล็กให้มีประสิทธิภาพและประสิทธิผล  สอดคล้องกับจุดมุ่งหมายของการจัดการการศึกษา