จารีตประเพณีของชาวสยามตามชั้นบุคคลในฐานะต่าง ๆ

บทที่หนึ่ง ชั้นบุคคลต่าง ๆ ของชาวสยาม
            ๑. การเป็นทาสตามจารีตของสยาม  ในสยามทุกคนถ้าไม่เป็นไทก็เป็นทาสอย่างใดอย่างหนึ่ง ผู้เป็นมูลนายมีอำนาจทุกประการเหนือทาส เว้นแต่ฆ่าไม่ได้เท่านั้น แม้กระนั้นการเป็นทาสในเมืองสยามก็ยังเป็นที่นิยมกันอยู่ จนเกิดเป็นคำกล่าวว่า คนสยามนั้นยอมขายความเป็นไทของตนเพื่อบริโภคทุเรียนก็ยังได้ คนสยามพอใจที่จะเอาความเป็นไทของตน ลงเป็นเดิมพันในวงการพนัน คนสยามกลัวเป็นขอทานมากกว่ากลัวการตกเป็นทาส คนสยามได้ชื่อว่ามีเมตตาต่อสัตว์มาก ถึงขนาดลงมือช่วยเมื่อพบมันเจ็บป่วย แต่ยากนักที่จะให้เอื้อเฟื้อจุนเจือแก่เพื่อนมนุษย์ด้วยกัน
            ๒. เขาใช้ทาสทำงานอะไรบ้าง  นายใช้ทาสทำนาทำสวนและทำการในบ้านเรือนบางประการ หรือไม่ก็อนุญาตให้ไปทำงานหาเลี้ยงตนเอง โดยกำหนดให้ส่งส่วยให้ตั้งแต่สี่บาทถึงแปดบาทต่อปี
            ๓. คนสยามตกเป็นทาสโดยกำเนิดหรือภายหลังก็ได้  การตกเป็นทาสภายหลังเนื่องจากทำหนี้สินไว้ (ทาสสินไถ่) หรือว่าถูกจับมาเป็นเชลยในงานสงคราม (ทาสเชลย) หรือถูกริบราชบาตรตามคำพิพากษาของศาลหลวง ผู้ที่เป็นทาสโดยหนี้สินอาจกลับเป็นไทได้ เมื่อส่งต้นเงินให้นายเงินครบแล้ว แต่ลูกที่เกิดมาในระหว่างที่ตนตกเป็นทาส (ทาสในเรือนเบี้ย)  ก็ต้องตกเป็นทาส (ทาสลูกครอก)
            ๔. ทาสโดยกำเนิดเป็นอย่างไรและตกเป็นของผู้ใด  คือผู้ที่เกิดจากแม่ที่เป็นทาสอยู่ การเป็นทาสแบ่งปันบุตรกันทำนองเดียวกับการหย่าร้างคือคนที่ ๑,๓,๕ และต่อ ๆ ไปในจำนวนคี่ตกเป็นของนายเงินของหญิงผู้เป็นแม่ ส่วนคนที่ ๒,๔ และต่อ ๆ ไป ในจำนวนคู่ตกเป็นของผู้เป็นพ่อในเมื่อเขาเป็นไท หรือไม่ก็ตกเป็นของนายเงินเ มื่อเขายังเป็นทาสอยู่ แต่เป็นได้เมื่อพ่อแม่อยู่กินกันด้วยความยินยอมของผู้เป็นนายเงิน ฝ่ายหญิงผู้เป็นแม่เท่านั้น มิฉะนั้นลูกทุกคนจะต้องตกเป็นลูกครอกของนายเงิน ฝ่ายหนึ่งผู้เป็นแม่ทั้งสิ้น
            ๕. ความแตกต่างระหว่างทาสไพร่หลวงของพระเจ้ากรุงสยามกับไพร่ฟ้าอื่น ๆ  ทาสไพร่หลวงต้องเข้ารับราชการในพระองค์ ส่วนไพร่ฟ้าบรรดาที่เป็นไทแต่ตัวนั้น เพียงแต่ต้องเกณฑ์มาเข้าเดือนรับราชการ หกเดือนในหนึ่งปีและต้องหาเสื้อผ้า และเสบียงอาหารมาเลี้ยงตนเอง
            ๖. ทาสของเอกชนไม่ต้องเกณฑ์ให้เข้าเดือนรับราชการงานหลวง
            ๗. ชนชั้นผู้ดี  ความจริงไม่มีการแบ่งชั้นวรรณะในระหว่างผู้ที่เป็นไทยด้วยกันที่เรียกว่าชนชั้นผู้ดี หรือขุนนางนั้น ก็เพียงแต่ว่ามีตำแหน่งหน้าที่ราชการอยู่ในปัจจุบัน โดยที่คนในตระกูลนั้น ได้รับราชการสืบเนื่องกันมาช้านาน จนมียศศักดิ์และจำนวนมากขึ้น แต่ก็มีอยู่เป็นจำนวนน้อย และถ้าต้องสูญเสียตำแหน่งหน้าที่ราชการเมื่อใด ก็จะกลายเป็นสามัญชนไป
            ๘. พระภิกษุสงฆ์หรือตละปวง  การจำแนกราษฎรกับพระภิกษุสงฆ์เป็นแต่เพียงผิวเผิน เพราะจะบวชหรื อจะสึกเมื่อใดก็ได้