แรกเริ่มทีเดียวมีการถกเถียงกันทางด้านวิธีการอยู่มากมายหลายวิธี ที่จะทำให้หนังสือเรียนที่จะจัดให้ฟรีนี้ไปถึงมือนักเรียนได้อย่างไร  รวมทั้งมีการปรามจากนักการเมืองฝ่ายค้านว่า ให้ระวังอย่าให้เรื่องนี้ลงท้ายเหมือนการแจก สปก. ในอดีต แต่ดูเหมือนขณะนี้จะเกิดความลงตัวในวิธีการแล้ว ซึ่งแม้ว่าจะคิดกันหลายตลบว่าดีแล้ว แต่ก็ยังมีความเป็นไปได้ที่จะวิ่งเข้าสู่ปัญหาอีกแง่หนึ่งดูดี

            ข้อสรุปที่คาดว่าจะใช้เป็นแนวทางอยู่ขณะนี้  คือการกำหนดจำนวนเงินสำหรับการจัดหาหนังสือเรียนของนักเรียนแต่ละชั้นปีเป็นรายหัวให้แก่โรงเรียน เพื่อใช้จัดซื้อหนังสือเรียนมาให้เด็กใช้ในห้องเรียน  ในการกำหนดดังกล่าว ระบุด้วยว่าต้องซื้อหนังสือให้ครบทั้ง 8 กลุ่มสาระการเรียนรู้  โดยวงเงินต่อหัวนักเรียนแต่ละชั้นปีคาดว่าจะจัดสรรให้โดยคิดเป็น ร้อยละ 80 ของราคาหนังสือเรียนที่ผลิตโดย องค์การค้า สำนักงานคณะกรรมการส่งเสริมสวัสดิการและสวัสดิภาพครูและบุคลากรทางการศึกษา (สกสค.)  แต่โรงเรียนสามารถเลือกซื้อหนังสือได้เอง

            เหมือนกับการกำหนดราคากลาง แต่ที่จริงเป็นราคาขั้นต่ำ

            ฟังดูดี  ในแง่การประหยัด แต่อาจส่งผลเสียตามมาโดยไม่รู้ตัว โดยเฉพาะต่อคุณภาพของหนังสือเรียนที่เด็กจะนำไปใช้

            เดิมนั้นสำหรับแต่ละวิชา การที่จะเลือกใช้หนังสือเล่มใด ของสำนักพิมพ์ใด คุณครูก็มักจะพิจารณาจากคุณภาพของหนังสือเป็นหลัก  

            ในประเทศไทย เราเชื่อเรื่องเสรีภาพทางการศึกษาและการแข่งขัน  ดังนั้น ในเรื่องหนังสือเรียน จึงให้สำนักพิมพ์ต่างๆ  ผลิตแข่งกัน โดยกระทรวงศึกษาธิการ จะทำหน้าที่ตรวจเนื้อหาและอนุญาตให้ใช้เป็นแบบเรียนได้   สำนักพิมพ์ต่างๆ ก็จะแข่งขันกันทางด้านคุณภาพของหนังสือ  โดยต่างก็เสาะหานักวิชาการที่มีคุณภาพไว้ในสังกัดของตนเอง  และพิถีพิถันในการจัดทำภาพประกอบและรูปแบบการจัดพิมพ์เพื่อให้เข้าใจง่าย  รวมทั้งสร้างหนังสือประกอบอื่นๆ เช่น คู่มือการเรียน เพื่อเพิ่มประสิทธิภาพของการเรียนด้วยหนังสือจากค่ายของตนให้สูงยิ่งขึ้น   ราคาของหนังสือนั้นก็จะต่างกันบ้าง  แต่ก็มักจะอธิบายได้ด้วยคุณภาพที่ต่างกัน

            เมื่องบประมาณจำกัด  แต่ยังต้องจัดหาให้ได้ครบตามข้อกำหนดอีกด้วย โรงเรียนก็คงต้องคิดหนักในการคัดเลือกหนังสือที่จะจัดซื้อ   ถึงแม้จะซื้อหนังสือจากองค์การค้าฯ  เงินที่ได้ก็มีเพียง 80 % ของราคา นอกเสียจากว่ารัฐมนตรีจะสั่งหั่นราคาลงมาให้ขายได้  เช่นนั้นก็อาจจะยิ่งซ้ำเติมองค์การค้าฯ ซึ่งในระยะเวลาที่ผ่านมาก็ดูเหมือนจะย่ำแย่ทางด้านธุรกิจอยู่แล้ว   อีกทั้ง ก็จะกลายเป็นการผูกขาดไปโดยปริยาย  ซึ่งจะผิดกฎหมาย  และทำให้สำนักพิมพ์อิสระที่ต้องยอมรับว่าเคยมีคุณูปการต่อการศึกษาไทยมาโดยตลอด  มีอันต้องล้มละลายไปตามๆ กัน

            แต่ข้อเท็จจริงที่มีมากไปกว่านั้น คือ ปรากฏว่าหนังสือขององค์การค้าไม่เป็นที่นิยม อาจจะเป็นด้วยคุณภาพที่ด้อยกว่า และมีไม่ครบทุกวิชา  ที่โรงเรียนต่างๆ นิยมใช้ขององค์การค้าฯ อยู่ในปัจจุบันมีเพียง 2-3 วิชาเท่านั้น  ได้แก่ วิชาวิทยาศาสตร์ และคณิตศาสตร์ ซึ่งเป็นผลงานของ สถาบันส่งเสริมการสอนวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี (สสวท.)  และภาษาไทย ซึ่งดูเหมือนจะเป็นของกรมวิชาการเดิม

            แต่ครั้นจะซื้อของสำนักพิมพ์อิสระ ปัญหาก็คือเงินจะไม่พอ  อย่างไรก็ดี เชื่อว่าในปีที่จะถึงนี้ สำนักพิมพ์ต่างๆ อาจจะยินดีหั่นราคา โดยใช้หนังสือสต็อคเก่าบ้าง หรือยอมกินเนื้อตัวเองบ้าง  ทั้งนี้เพื่อรักษาตลาดของตนไว้ให้ได้  แต่ในการจัดซื้อในปีต่อๆ ไป ความจริงก็คือความจริง  คือเมื่อราคาถูกกำหนดให้ต่ำลงมา สำนักพิมพ์ต่างๆ ก็คงเลี่ยงไม่ได้ที่จะต้องลดต้นทุน ซึ่งจะหมายถึงการลดคุณภาพของหนังสือลงมาในที่สุด  หากถูกบีบราคาไม่มากนัก ก็อาจจะเป็นแค่การลคคุณภาพการพิมพ์  แต่หากบีบคั้นมากขึ้นไปอีก การลดคุณภาพเนื้อหาก็อาจจะตามมาได้

            ประเทศไทยมีปัญหาเรื่องคุณภาพการศึกษามากอยู่แล้ว  และเป็นเรื่องที่จะต้องแก้ไขโดยเร็ว  คุณภาพการศึกษาขึ้นอยู่กับองค์ประกอบสามส่วน คือ ผู้สอน  ผู้เรียน  และเนื้อหาในการเรียน  ซึ่งจะปรากฏอยู่ในหนังสือเรียนเป็นหลัก  คุณภาพครูของเราก็ดูจะมีปัญหา ซึ่งยังเป็นที่ถกเถียงกันอยู่ตลอดเวลา และยังไม่มีแนวทางแก้ไขที่ชัดเจน  ส่วนผู้เรียนนั้นไม่มีทางเลือกมากนัก และมักจะเป็นผลลัพท์อันมาจากคุณภาพของอีกสององค์ประกอบ  หากเรามาสร้างปัญหาด้านคุณภาพของหนังสือเรียนขึ้นมาอีกทางหนึ่ง  ความหวังในการพัฒนาคุณภาพการศึกษาในภาพรวมก็น่าจะยิ่งริบหรี่ลงไปเรื่อยๆ

            ที่จริงเรื่องนี้อาจแก้ไขได้ไม่ยาก  หากให้เสรีภาพโรงเรียนเสียหน่อย โดยการจัดสรรเงินรายหัวลงไปและให้ใช้แบบถัวเฉลี่ยได้  แต่กำหนดหลักการเสียให้ดี  กระจายอำนาจการดูแลลงไปยังเขตพื้นที่การศึกษาให้ชัดเจน   โรงเรียนก็น่าจะพิจารณาได้เองว่าในแต่ละปีควรจะต้องเน้นการใช้ทรัพยากรไปในการพัฒนาด้านใด

ประเทศไทยเรามีประสบการณ์จากผลกระทบด้านลบของนโยบายลดแลกแจกแถมเช่นนี้มาแล้วหลายครั้ง ดูตัวอย่างเรื่องการรักษาพยาบาลฟรี เป็นต้น  จึงควรที่ผู้ที่เกี่ยวข้องจะต้องพิจารณาเรื่องนี้ให้รอบครอบ

ไม่เช่นนั้น นโยบายการเรียนฟรี 15 ปี “อย่างมีคุณภาพ” ก็จะกลายเป็นเพียงเครื่องหมายการค้าที่หาคุณภาพไม่ได้อย่างที่โฆษณา