เป็นบุตรีศรีศุภลักษณ์เลิศ  งามประเสริฐดั่งนางในไตรจักร
ผิวพรรณนวลละอองผ่องพักตร์  ผิดสุริยวงศ์ยักษ์ในลงกา
นางนั้นร้องขึ้นว่าผลาญราพณ์  สามคาบปรากฏถ้วนหน้า
แต่องค์บิตุเรศมารดา  ไม่ได้ยินวาจานางนงลักษณ์

เมื่อแรกเกิดนางสีดาร้องออกมาว่า "ผลาญราพณ์" ถึง 3 ครั้ง พิเภกจึงทำนายดวงชะตาของนางว่า จะเกิดมาเพื่อผลาญเหล่ายักษ์ ทศกัณฐ์จึงสั่งให้นำนางสีดาไปใส่ผอบลอยน้ำ บังเอิญ ฤาษีชนก (อดีตคือท้าวชนกจักรวรรดิ กษัตริย์แห่งกรุงมิถิลา) มาพบเข้าจึงนำมาชุบเลี้ยง โดยฝังดินฝาก พระแม่ธรณี ไว้

เวลาผ่านไป 16 ปี ฤาษีชนกเกิดเบื่อหน่ายต่อเพศฤษี จึงกลับมาปกครองกรุงมิถิลาดังเดิม และได้ทำการไถผอบนางสีดาขึ้นมาจากดิน แล้วตั้งชื่อให้ว่า สีดา ที่แปลว่าเกิดจากรอยไถ นางสีดานี้เป็นหญิงสาวที่สวยงามกว่าใครทั้งหมด จนแม้ ท้าวมาลีวราช ผู้ทรงอุเบกขายังกล่าวชม

เมื่อนั้น  ท้าวมาลีวราชรังสรรค์
เห็นนางสีดาวิลาวัณย์  งามดั่งดวงจันทร์ไม่ราคี
มาตรแม้นถึงองค์พระอุมา  นางสุชาดาโฉมศรี
นางสุจริตาเทวี  สุนันทานารีอรทัย
ทั้งสุธรรมานงคราญ  จะเปรียบปานเยาวมาลย์ก็ไม่ได้
ทั่วสวรรค์ชั้นฟ้าสุราลัย  ไกลกันกับโฉมนางสีดา
กระนี้แลฤาทศกัณฐ์  จะไม่ผูกพันเสน่หา
พาโคตรวงศ์ในลงกา  แสนสุรโยธาวายปราณ

หลังจากที่ท้าวชนกจักรวรรดิได้กลับไปครองมิถิลานคร ก็ได้ป่าวประกาศเชิญกษัตริย์จากเมืองต่างๆ มาประลองยกศรรัตนธนู ศรคู่บ้านคู่เมืองมิถิลา โดยถ้าใครสามารถยกศรขึ้นได้ก็จะให้อภิเษกกับนางสีดา ซึ่งในที่สุดพระรามก็เป็นผู้ที่สามารถยกได้สำเร็จ และได้อภิเษกกับนางสีดา

ต่อมานางสีดาได้ติดตามพระรามออกบวช จนกระทั่งถูกทศกัณฐ์วางกลอุบายมาลักพาตัวไปจากพระราม นางสีดาถูกทศกัณฐ์กักขังไว้ในสวนแห่งกรุงลงกา มีความเสียใจถึงกับคิดผูกคอตาย แต่ หนุมาน ได้แอบเข้ามาแจ้งข่าวการติดตามของพระรามให้นางทราบได้ทัน นางจึงรอพระรามยกทัพมาช่วยอยู่ที่นั่น

แม้นางสีดาจะอยู่ในวังของทศกัณฐ์เป็นเวลานาน แต่นางก็ยังซื่อสัตย์ต่อพระราม ไม่ยอมเสียเกียรติตกเป็นของทศกัณฐ์ ไม่ว่าจะถูกข่มขู่หรือเกลี้ยกล่อมด้วยวิธีใดก็ตาม อีกทั้งนางยังด่าทอทศกัณฐ์อย่างโกรธแค้น จนทศกัณฐ์ไม่สามารถแตะต้องตัวนางได้

กูคือมารดาสุรารักษ์  ไตรจักรประณตบทศรี
มิใช่หญิงร้ายอัปรีย์  จะยินดีด้วยอ้ายสาธาณ์
มาตรแม้นถึงตายจะไว้ยศ  ให้ปรากฏไปทั่วทิศาน

นางสีดาเคยถูกผู้อื่นแปลงกายเป็นนางถึง 2 ครั้ง ครั้งแรกคือ นางเบญกาย บุตรีของ พิเภก แปลงเป็นนางสีดาตายลอยน้ำไปให้พระรามเห็น เพื่อให้พระรามเสียใจจนยกทัพกลับกรุงอโยธยา แต่ถูกหนุมานจับได้เสียก่อน ส่วนครั้งที่ 2 คือ นางสุขาจาร ที่ถูก อินทรชิต สั่งให้แปลงเป็นนางสีดาแล้วทำกลลวงนำไปฆ่าต่อหน้า พระลักษมณ์ ในระหว่างสงคราม

เมื่อเสร็จศึกกรุงลงกาแล้ว นางสีดาได้กลับไปอยู่กับพระราม ณ กรุงอโยธา แต่เคราะห์ร้ายของนางยังไม่หมดสิ้น โดย นางอดูล ที่เคยเป็นบริวารของทศกัณฐ์ได้คิดหาทางแก้แค้นแทนนาย จึงแปลงกายเป็นมนุษย์เข้ามาสมัครเป็นนางกำนัลของนางสีดา แล้วใช้อุบายหลอกให้นางสีดาเขียนภาพทศกัณฐ์ให้ดู และนางอดูลเข้าไปสิงในภาพนั้นจนไม่สามรถลบภาพได้ เมื่อพระรามมาเห็นภาพทศกัณฐ์ก็โกรธ คิดว่านางสีดามีใจรักทศกัณฐ์จึงเขียนภาพไว้ดู

แม้นางสีดาจะแสดงความบริสุทธิ์โดยการลุยไฟก็ไม่อาจทำให้พระรามคลายโกรธ จึงสั่งให้พระลักษมณ์นำนางไปประหารชีวิต แต่พระลักษมณ์ไม่ยอมฆ่านาง นางกลัวพระรามจะลงโทษพระลักษมณ์ จึงเร่งให้ลงมือโดยที่ไม่กลัวความตายแม้แต่น้อย

พ่อจะไปเฝ้าองค์พระทรงฤทธิ์  จะได้ดวงชีวิตที่ไหนให้
มาล่วงรับสั่งพระภูวไนย  โพยภัยจะมีแก่น้องยา
ซึ่งเจ้าเมตตาการุญ  พระคุณอยู่พี่เป็นหนักหนา
ไม่ขอทนทุกข์เวทนา  เร่งฆ่าเสียเถิดบัดนี้

แต่สุดท้ายนางสีดาก็ต้องยอมหนีเข้าป่าไป เพราะเป็นห่วงลูกในครรภ์ที่เกิดกับพระราม นางสีดาได้ไปอาศัยอยู่กับ ฤาษีวัชมฤค ในป่า ต่อมาไม่นานก็ได้ประสูติโอรสให้ชื่อว่า พระมงกุฎ

อยู่มาวันหนึ่งนางสีดาได้ฝากโอรสไว้กับฤาษี เพื่อตนจะไปท่าน้ำ แต่ระหว่างทางได้เจอกับแม่ลิงตัวหนึ่งที่ให้ลูกเกาะหลังอยู่ นางก็ตำหนิแม่ลิงด้วยความเป็นห่วงที่กลัวลูกลิงจะตกลงมา แม่ลิงกลับย้อนนางสีดาว่า นางเองที่ไม่ห่วงลูก กลับฝากลูกไว้กับฤาษีแล้วออกมาแต่เพียงลำพัง

ส่วนนางเป็นคนเฉาโฉด  กลับมาติโทษผู้อื่นเล่า
เจ้าอีกประมาทใจเบา  เอาลูกทิ้งไว้ในกุฎี
ดาบสหลับตาภาวนาอยู่  แม้นหมู่มฤคเสือสีห์
กัดกินก็จะสิ้นชีวี  เสียทีที่อุ้มท้องมา

นางสีดาได้ฟังก็นึกสะท้อนใจ จึงรีบกลับมาพาโอรสไปด้วยในขณะที่ฤาษีกำลังเข้าฌานอยู่ จนเมื่อฤาษีลืมตาตื่นขึ้นมาไม่เห็นกุมารก็ตกใจเกรงว่านางสีดาจะมาต่อว่าตน จึงได้เตรียมเนรมิตกุมารขึ้นอีกคนหนึ่งให้มีลักษณะเหมือนพระมงกุฎทุกประการ แต่นางสีดากลับมาทันเสียก่อนจึงรู้ความจริง แต่นางสีดาก็ได้ขอให้ฤาษีทำพิธีต่อเพื่อเนรมิตกุมารอีกคนหนึ่งขึ้นมาเป็นเพื่อนเล่นกับพระมงกุฎ แล้วตั้งชื่อกุมารที่ชุบชีวิตขึ้นมาใหม่ว่า พระลบ

ต่อมาเมื่อพระรามได้พบกับพระมงกุฎ และรู้ว่าเป็นพ่อลูกกันแล้ว พระรามจึงได้พาสองกุมารกลับกรุงอโยธยา ส่วนนางสีดายังมีความแค้นเคืองพระรามอยู่จึงยังไม่ยอมกลับ แม้พระรามจะสำนึกในความผิดของตนยอมงอนง้อเท่าใดนางสีดาก็ไม่ใจอ่อน พระรามจึงต้องทำอุบายเป็นตาย แล้วให้หนุมานมาเชิญนางสีดาไปร่วมทำศพ นางสีดาเสียใจมากจนยอมตามหนุมานกลับไป แต่เมื่อรู้ว่าตนถูกหลอกก็โกรธพระรามจนถึงกลับหนีไปอยู่ยังเมืองบาดาล

ร้อนถึง พระอิศวร ต้องทรงเป็นตัวกลางช่วยไกล่เกลี่ยให้ และจัดพิธีอภิเษกให้ใหม่อย่างสมเกียรติ ทั้งสองจึงยอมคืนดีกัน