ท่านผู้รู้ได้วิเคราะห์ถึงคุณค่าของผญาเกี้ยวไว้หลายประการ  ดังนี้

มุ่งกล่าวกิจธุระ  ในโอกาสได้พบปะพูดคุย  ถามไถ่ข่าวคราว  เช่น

ชาย  : อ้ายนี้ปรารถนาห้อยนำฮอยทุกบาดย่าง  ปรารถนาหยาดน้ำนำเจ้าทุกห่มโพธิ์

(พี่ปรารถนาจะร่วมเรียงเคียงหมอนกับน้อง)

ชาย  :  อ้ายนี้ย่านแต่น้องเก็บดอกว่านบ้านเพิ่นมาบาน  คือสิบ่พายทอเก็บดอกกะเจียวฮิมฮั้ว

(พี่กลัวน้องจะไปรักชายบ้านไกล  ไม่สนใจชายบ้านใกล้เรือนเคียง)

ชาย  :  เจ้าผู้บุปผาสร้อย  สุคนธาเหยกลิ่น  เก้าแม่น้ำ  สิบแม่น้ำ  หอมกุ้มฮอดพี่ซาย 

           พี่จั่งบู๋ดงดั้น   ประสงค์ดันมาใส่  ใจประสงค์อยากฮู้  นางน้องอยู่จั่งใด๋

            (พี่ได้ข่าวว่าน้องเป็นคนดี  มีชื่อเสียงโด่งดัง  จึงได้มาหา  อยากทราบข่าวคราวว่าน้อง

            สบายดีมีความสุขอย่างไร)

ชาย  :  โอนอน้องเอย  อ้ายบ่มีต้นกล้วยจั่งได้เที่ยวหาตอง  มันบ่มีพอสองจั่งได้มาเวียนน้อง

(พี่ประสงค์จะมาเยี่ยมเยียนถามข่าวคราว)

หญิง  :  โอนออ้ายเอย  น้องหากปองหมายอ้ายคือกระต่ายหมายจันทร์  ความฮักมาพัวพัน  

คือสิฮักกันกับอ้าย  น้องบ่มีผัวซ้อนนอนนำจั๋กเทื่อ  เปรียบดั่งเฮืออยู่ค้างพายสิจ้ำแม่นบ่มี

(น้องหมายปองพี่เหมือนกระต่ายหมายจันทร์  น้องยังไม่ได้แต่งงาน)

29

หญิง  :  โอนออ้ายเอย น้องเว้าจริงแท้  สิบซาดน้องขอปอง  คันบ่ได้ปองเมืองคน  น้องสิปอง          

เมืองฟ้า  บ่ได้แก้วอุ่นหล้า  มาซ้อนแม่นบ่ยอม

(น้องพูดคำจริง  ขอหมายปองพี่ทุกชาติไป)

หญิง  :  อ้ายเอย  น้องนี้ผัดแต่เป็นแม่น้ำชลธารยาวย่าน  ยังบ่มีพ่อค้าเทียวขึ้นล่องลง

(น้องยังบริสุทธิ์ ไม่เคยมีชายใดมาแวะเวียน)

กล่าวสงสัยเคลือบแคลง

ชาย  :  แม่นบ้อ  ต้นไม้ใหญ่บ่มีผี  สาวผู้ดีบ่มีซู้ธรณีสิอกแตก  ตาแฮกบ่กินไก่ต้ม 

           สิงมเลี้ยงอยู่เฮ็ดหยัง

(ไม่เชื่อว่าต้นไม้ใหญ่ไม่มีผี  สาวสวยไม่มีชายมาเกี้ยว)

ชาย  :  แม่นบ้อ  ต้นไม้ใหญ่บ่มีผี  สาวผู้ดีบ่มีซู้  ตนอ้ายบ่เซื่อคน

            (ไม่เชื่อว่าต้นไม้ใหญ่ไม่มีผี  สาวสวยไม่มีชายมาเกี้ยว)

ชาย  :  ต้นไม้ใหญ่บ่มีผี  สาวผู้ดีบ่มีซู้  ฟ้าบ่ผ่าตายฤา  ไผห่อนซ่าว่าเครือเขืองบ่เกี้ยวไม้                        

            ผู้ใดน้อสิเซื่อฟัง

(ไม่เชื่อว่าต้นไม้ใหญ่ไม่มีผี  สาวสวยไม่มีชายมาเกี้ยว)

ชาย  :  อ้ายนี้ย่านแต่น้องตี๋แถลงลิ้น  ฝนตกรินคะลาดมื่น  นั้นเด  ย่านแต่พะลาดล้ม                                 

            เดือนห้าก่อนฝน

(กลัวแต่น้องพูดไม่จริง  แกล้งพูดให้หลงเชื่อ)

ชาย  :  ว่าบ่มีเครือเกี้ยวสังมาเป็นยามย่าง  สองขอกข้างเป็นปุ้มดั่งมดแดง

(ถ้ายังไม่แต่งงานทำไมมีลูกเต็มบ้าน)

ชาย  :  ว่าบ่มีเครือเกี้ยวสังมาเป็นยามย่าง  สองขอกข้างปานปุ้มบักบวบลอย  แท้นอ

(ถ้ายังไม่แต่งงานทำไมมีลูกเต็มบ้าน)

หญิง  :  ความปากเป็นไหล ๆ  ความใจเป็นเลี้ยว ๆ ฝังเกี่ยวไว้ในหั่นหมื่นดวง

(คำพูดเลื่อนลอย  เชื่อถือไม่ได้)

หญิง  :  สังมาเว้า  ฮ้อยลิ้นปิ่นปากปูนแถลง  พี่สังมายอคำหวานหว่านนางพอส้ม  บ่แม่นหัวใจขม 

ปานหน่อง  ทางในขมเฝื่อน  สังมาเวียนหลอกล่อลวงน้องอยู่บ่วาย  แท้นอ

(อย่ามาคารมปากหวาน  หลอกลวงให้หลงเชื่อ)

หญิง  :  โอนออ้ายเอย  บ่แม่นตี๋แถลงเว้า  จับเคาควายไผมาผูก  บัดท่าตกลูกแล้ว                              

 ควายน้อยสิแล่นนำแม่มันแล้ว

(อย่ามาแกล้งพูดเลย  อีกหน่อยลูกจะวิ่งตามให้เห็น)

30

หญิง  :  โอนออ้ายเอย  บ่แม่นตี๋แถลงเว้าเอาเสาลงใส่หลุมสื่อ ๆ บ้อ  บ่แม่นตั๋วหลอกล่อ

ให้หมาน้อยเหยียบไฟ

(อย่ามาหลอกให้หลงเชื่อ  ให้หมาน้อยเหยียบไฟ)

หญิง  :  อ้ายเอย  อย่ามาตี๋แถลงเย้ย  บ่แม่นเกยเฮือนต่อ  อย่ามาตั๋วหลอกล่อ  พอให้น้อง

ป่วงละเมอ

(อย่ามาแกล้งพูดเล่นหยอกเอินให้น้องหลงคารม)

การกล่าวเปรียบเปรย

ชาย  :  กกบ่เตื้อง  สังตีงตายตั้งแต่หง่า  หง่าบ่เตื้องสังมาเหลื่องตั้งแต่ใบ 

(ต้นตอไม่กระดิก  แต่กิ่งก้านใบกลับเคลื่อนไหว) 

ชาย  :  ความผญาอ้ายเต็มโกนบักหอยเดื่อ  ถิ่มใส่น้ำกะเหลือ  ถิ่มใส่เฮือกะล้น 

            ถิ่มใส่ต้นดอกไม้หอมกุ้มอยู่สู่ยาม

(คำผญาของพี่มีมากล้นเหลือ) 

ชาย  :  โอนอน้องเอย  อ้ายนี้เปรียบดั่งผักหมเหี้ยน  กลางทางอย่าฟ้าวเหยียบย่ำ                                               

            บาดห่าถอดยอดขาว  บาดห่าทาวยอดขึ้นยังสิได้ก่ายเกิน

(เห็นพี่เป็นผักโขมอย่าเพิ่งเหยียบย่ำ  เผื่อทอดยอดใหม่แล้วอาจจะเป็นประโยชน์ได้)

ชาย  :  เจ้าผู้ฟืมซาวห้าขันดีเนื้อถี่ ๆ  อ้ายอยากมีด้ายให้น้องต่ำทอ  เจ้าสิพอใจอ้าย

            ตนชายแสวงใส่  แน่บ้อ  หือสิตี๋ว่าด้ายบ่ใส  หือว่าไหมบ่ย้อม  บ่ยอมให้ใส่ฟืม

(น้องคนดีจะยอมรับพี่ได้หรือไม่  หรือตำหนิว่าพี่ไม่ดีพอไม่เหมาะสม)

หญิง  :  โอนออ้ายเอย  น้องนี้ฟืมซาวห้าประสงค์หาไหมยอด

(น้องเองประสงค์ผู้ชายที่ดี)

หญิง  :  โอนออ้ายเอย  น้องนี้เปรียบดั่งไซหลังหล้า  บ่หมานปลานำเพิ่น  ยามฝนถืกแต่น้ำ 

ยามแล้งถืกแต่ลม

(น้องเปรียบเหมือนไซหลังสุดท้ายไม่ค่อยได้ปลากับเขา  หน้าฝนถูกน้ำ  หน้าแล้ง            

ถูกลม)

กล่าวโปกฮา

ชาย  :  โอนอน้องเอย  อ้ายนี้คือดั่งลิงบักเฒ่ากลางดงโก้กกิกก้าก  วอกแวกเว้าสิสมเจ้า

            แม่นตะหลุง  บ่นอ

(พี่นี้เปรียบเหมือนลิงแก่  คงไม่เหมาะสมกับน้อง)

ชาย  :  อ้ายนี่เปรียบดั่งควายบักเลเฒ่า  ฮากหยั่งบ่เถิงดิน  ลอยเวินไปเวินมาบ่มีเกลือจ้ำ

(พี่นี้เปรียบเหมือนควายแก่ ๆ ไม่มีที่ยึดเหนี่ยว)

31

ชาย  :  ลุกถ่อนหล้า  นอนหลายหลังสิเปื่อย  มันสิเปื่อยใส่สาด  มันสิเป้ใส่กระดาน

(ตื่นเถิดน้อง  นอนมากไม่ดี)

ชาย  :  ลุกถ่อนหล้ามาเบิ่งลิงไทบ้านพี่  มาเบิ่งวอกแวกเต้น  ลิงเล่นบักตำแย

(ตื่นเถิดน้องตื่นมาดูลิงเล่นหมามุ่ย)

ชาย  :  อ้ายนี้ทุกข์ยากไฮ้  กินไก่ต่างอาหาร  ทุกข์บ่มีเฮือนซาน  ได้อยู่ตึกสองซั้น

(พี่นี้ยากจน  กินไก่ต่างอาหาร  ไม่มีบ้านช่องแต่อยู่บนตึกสองชั้น)

ชาย  :  อ้ายนี้ทุกข์ยากฮ้าย  ปากก่ำกินมันหมก  คันบ่กินหมกมันปากบ่ดำปานนี้

(พี่ยากจนจึงได้กินจนปากมอมแมม)

กล่าวคำมั่นสัญญา

ชาย  :  สัจจาผู้ชายนี้คือหินหนักหมื่น  ถิ่มใส่น้ำจมหมิ่งแม่นบ่ฟู

(คำพูดของชายหนักแน่นมั่นคง)

ชาย  :  ซายตั๋วน้อง  ให้ซายตายเป็นควายบักเลเฒ่า  ไถนาอยู่กุ่น ๆ

(ถ้าพี่โกหกขอให้เป็นควายแก่ ๆ ไถนาอยู่ตลอดไป)

ชาย  :  คันบ่แม่นอ้ายบ่ยิง  คันบ่จริงอ้ายบ่เว้า  คันบ่เอาอ้ายบ่ว่า  บ่แม่นท่าอ้ายบ่ไล่ควายลง   ดอกนา

(พี่เป็นคนพูดจริงทำจริง)

ชาย  :  ปากว่าจั่งใด๋ใจว่าจั่งซั่น  ปากว่าแล้วมายม้างออกบ่เป็น

(พี่เป็นคนพูดจริงทำจริง)

ชาย  :  สาวตั๋วอ้าย  ให้สาวตายเป็นลิงอีด่าง  เด้อ

(ถ้าน้องโกหกพี่ขอให้น้องตายเป็นลิงอีด่าง)

หญิง  :  น้องสิเอาแท้ ๆ ให้พ่อแม่มาขอ  หามื้อสันวันดี  กล่าวอมเอาน้อง

(น้องตกลงใจจะแต่งกับพี่  ขอให้นำผู้ใหญ่มาสูขอ)

กล่าวอำลา

ชาย  :  เดิกค่อน ๆ กาเวาวอนฮ้องฮ่ำ  ไก่ผู้โจ้นขันซั้นตื่นมา  อ้ายลาก่อนเดอหล้า

           สายตาคิ้วก่อง  สิขอลาหม่อมน้องเมือบ้านต่าวคืน  ก่อนแล้ว

            (ดึกแล้ว  พี่ขอลาน้องคนสวยกลับบ้าน  ก่อนนะ)

32

ชาย  :  พี่นี้คึดฮอดบ้านสิลาต่าวคืนเมือ  ก่อนแล้ว  ลาทังขันหมากแก้วเทิงโบกปูนทอง 

ลาเทิงซองพลูเงินค่อยอยู่ดีเด้อเจ้า  ลาเทิงเสาเฮือนดั้ง  มีฝาบังอยู่อ่องต่อง  ลาเทิงเฮือน                    ห้าห้องปักตูทองแป้นไม้ใหม่  ทั้งคันไดก่ายขึ้นเสาค้ำค่อยอยู่ดี

(พี่คิดถึงบ้าน  ขอลากลับ  ขอลาทั้งขันหมาก  ตลับปูน  ซองพลู  เสาดั้ง  ฝาบ้าน  ประตู  บันได  เสาค้ำ  ขอให้อยู่สุขสบายดี)

ชาย  :  เดิกกะเดิกมาแล้วเสียงแมวฮ้องแหง่ว  กับทั้งเสียงไก่แก้วขันซั้นฮุ่งมา  อ้ายสิลาจากน้อง

           ไปเสี่ยงความฝัน  คันแม่นความฝันดีสิต่าวคืนมาคอบ

           (ดึกแล้ว  ได้ยินเสียงแมวร้อง  ไก่ขันกระชั้นใกล้รุ่งสาง  พี่ขอลาน้องเพื่อไปเสี่ยงความฝัน    

           ถ้าฝันดีก็จะกลับมาบอก)

ชาย  :  เดิกค้อย ๆ ลมวอยหนาวหน่วง  แสนเป็นห่วงนาถน้องใจสะบั้นสั่นสาย 

           บ่อยากพลัดพรากน้องเวรหากจ่องจำไป  บ่อยากไกลสายคอซั่วยามยาวมื้อ

           (ดึกแล้ว  ลมหนาวพัดมา  เป็นห่วงน้องมาก  ไม่อยากพลัดพราก  หากแต่กรรมเวรพาไป  ไม่อยากจากไกลแม้ชั่วข้ามวันข้ามคืน)

ชาย  :  คันบ่ได้จั่งเว้า  อ้ายสิต่าวคืนเมือ  เทื่ออ้ายมีบุญเหลือสิต่าวมาหาน้อง

           (ถ้าไม่เป็นดั่งที่ตกลงกันไว้  พี่ก็จะกลับ  หากมีบุญก็จะกลับมาหาน้องอีก)

ชาย  : อ้ายพรากน้องคือนกเจ่าไกลหนอง  คือยูงทองไกลดงบ่ห่อนหนีไปได้  คันสิไปสาแท้

           กะโงคืนของเก่า  นกเจ่าหนีไกลน้ำหนองเจ้าสิหม่นหมอง  ยูงทองไกลดงกว้างบ่โงคืนฟ้า                

           สิผ่า  อ้ายพรากน้องบ่คืนบ้านห่าสิกิน

          (พี่จากน้องเหมือนนกยางกอกจากหนอง  นกยูงจากดง  คงกลับมาอีกแน่นอน)

ตัวอย่างสำนวนหญิง

หญิง  :  ขออ้ายอย่าเอาขวัญน้องไปขีดหินสอ  อย่าเอาขวัญน้องไปฮอหินแห่  แพรมนสี่แจให้อ้าย    

             เอาขอดอ้อมป้อม  ถนอมไว้อย่ามาย  อ้ายเอย

             (ขอพี่อย่าทำในสิ่งที่ไม่ดีกับน้อง  ให้ถนอมความรักของน้องตลอดไป)

หญิง  :  เจ้าผู้หมากผีผ่วนสุกฟากนา  หมากพิลาสุกฟากน้ำ  ก้านก่องเสน่หา  สังสิป๋าน้องไว้หนีไป

             ไกลเว้าชู้ใหม่  ส่างสิป๋าอีน้องไว้เป็นบ้าป่วงนำ  แท้นอ

(เจ้าผู้ผลผีผ่วนสุกอยู่ฟากนาฟากน้ำเหลืองงาม  ทำไมทิ้งน้องไปหาชู้ใหม่  ทำให้น้องเฝ้า

คิดถึงจนเป็นบ้า)

33

หญิง  :  อ้ายเอย  น้องนี้คึดฮอดอ้ายกินข้าวบ่ลงคอ  ย่านแต่มรณังตายย่อนพี่ซายแดดิ้น  ยามกิน               

             คงสิฮ้องไห้หาพี่ซายทุกเซ้าค่ำ  ยามนอนกะหลับบ่ได้  น้ำตาย้อยใส่หมอน  คันอ้ายได้กิน                        

             ซี้นให้อ้ายฝากนำกา  พี่ได้กินปลาขอให้ฝากนำแฮ้ง  ได้กินหมากให้อ้ายแก่งนำลม  อ้ายเอย

(พี่เอย  น้องคิดถึงพี่กินข้าวไม่ลงคอ กลัวว่าคงต้องตายเพราะพี่อย่างแน่นอน  ร้องไห้ถึงพี่      

ทุกเช้าค่ำ  นอนไม่หลับ  น้ำตาเปียกหมอน  หากพี่ได้กินเนื้อให้ฝากมากับกา ได้กินปลาให้

ฝากมากับแร้ง  ได้กินหมากให้ฝากมากับลม  นะพี่)

หญิง  :  ค่อยเมือดีถ้อน  สายสมรซู้เพิ่น  เปิ่นเวิ่นหน้าอย่าลืมซู้ผู้คอย  น้องอยู่ทางนี้สิคึดฮ่ำคะนิงหา 

             วาสนานางมีคงสิได้อยู่เคียงเฮียงซ้อน  เมือเดิก ๆ ค่อนนอนกลางคืนให้อ้ายคึดฮอดน้องแน่                    

             น้องสิ คึดฮอดอ้ายบ่วายเว้นว่างยาม  ยามอ้ายคึดฮอดน้องให้เหลียวเบิ่งเดือนดาว  สายตาเฮา                     

             สิกล่อมกันอยู่เทิงฟ้า

(ค่อยกลับดีเถิดนะ  คนดีชู้คนอื่น  คนหน้าตาดีรูปหล่อ  อย่าลืมชู้ผู้คอย  น้องอยู่ทางนี้                

ก็จะคิดถึงพี่เช่นกัน  หากบุญญาวาสนามีคงได้เคียงคู่กัน  กลับดึก ๆ ค่อนคืนให้พี่คิดถึง

น้องหน่อยนะน้องก็จะคิดถึงพี่ไม่วายเว้นทุกเวลา  เวลาพี่คิดถึงน้องให้มองดูเดือนดาวแล้วสายตาของสองเราก็จะประสานกันอยู่บนฟ้านั่น) 

ตัวอย่างผญาเกี้ยวที่มีครบทุกขั้นตอน

ชาย  :  สวัสดีเด้อหล้าขวัญตายอดสง่า  พี่อยากมาเว้าเกี้ยวสิพอได้บ่ละนาง

(สวัสดีน้องสาว  พี่อยากขอคุยด้วยได้ไหม)

หญิง  :  แม่นอ้ายลุกแต่ด้าวแดนถิ่นทางใด  ใจประสงค์หยังน้อจั่งด่วนมาภายพี้

(พี่มาจากไหน  มีใจประสงค์สิ่งใด  จึงได้เดินทางมาที่นี่)

ชาย  :  อ้ายนี้ลุกแต่ด้าวแดนถิ่นทางไกล  ใจประสงค์คนงามจั่งด่วนมาหาน้อง

(พี่มาจากแดนไกล  ใจประสงค์คนสวย  จึงได้มาที่นี่)

หญิง  :  อ้ายเอยอย่ามาตี๋แถลงเว้าเอาเลามาปลูก  บ่แม่นเซื้อซาดอ้อยกินได้กะบ่หวาน  ดอกนา

(พี่อย่ามาแกล้งพูด  เอาต้นเลามาปลูก  ไม่ใช่อ้อยกินก็ไม่หวาน  ดอกนะ)

ชาย  :  อ้ายบ่ได้ตี๋แถลงหล่มบ่มีตมคาดลาดหมื่นดอกนา  บ่ได้คาดลาดล้มเดือนห้าก่อนฝน

(พี่ไม่แกล้งพูด  ดอกนะ  ไม่ได้แกล้งลื่นล้มในเดือนหน้าแล้งก่อนที่ฝนจะตก)

หญิง  :  อ้ายเอย  อย่ามาหวานปากหม้อพอล่อให้มดตาย  หลายท้อน

(พี่เอย  อย่ามาปากหวาน  ล่อลวงให้มดตาย  เลยนะ)

ชาย  :  อ้ายอยากถามข่าวน้องถามข่าวเถิงปลา  ถามข่าวนาถามข่าวเถิงข้าว  ถามข่าวเจ้าว่ามีผัว            

            แล้วไป่  หือว่ามีแต่ซู้ผัวสิซ้อนแม่นบ่มี

(พี่ขอถามข่าวน้องถึงเรื่อง ข้าว ปลา และเรื่องคู่ครอง  ว่าน้องมีคู่ครองหรือยัง)

34

หญิง  :  น้องนี้ปลอดอ้อยซ้อยเสมออ้อยกลางกอ  กาบกะบ่ห่อหน่อน้อยกะบ่ซอน  ซู้สิซ้อนผัวน้อง

              กะบ่มี  มีกะมีนั่นแหล่วแต่ยังเป็นลูกซายเพิ่น  น้องกะคึดต่ออ้ายซายพี้สิว่าใด๋

(น้องนี้ยังปลอด  บริสุทธิ์  ไม่มีสามี ไม่มีชู้  และก็หวังต่อพี่คนเดียว)

ชาย  :  คันน้องเว้าจั่งซั่นกะสิบส่วนบุญสวน  คันน้องไขทอยาสิจีกตองเลียลวบ

           (ถ้าน้องพูดเช่นนั้นก็เป็นบุญของพี่  ถ้าน้องเปิดกระทอยาสูบพี่ก็จะฉีกใบตองกล้วยมาเลีย

           เพื่อห่อยาสูบมาสูบทันที)

หญิง  : คันอ้ายเว้าจั่งซั่นกะสิบส่วนบุญสวน  คันแม่นบุญสวนมีสิปลูกปลีกินกล้วย

(ถ้าพี่พูดเช่นนั้นก็เป็นบุญของน้องเช่นกัน Advertisement