ตัวละครฝ่ายหญิงในเรื่องนี้ต่างมีความเฉลียวฉลาดปรากฏให้เห็นเสมอ ดังที่เราเห็นแล้วว่าทั้งนางสุวรรณมาลีและนางละเวงวัณฬาล้วนมีความเชี่ยวชาญในการวางกลศึกอันแยบคาย    แต่หากจะพูดถึงตัวละครที่มีปัญญาอย่างโดเด่นในเรื่องนี้      นางวาลี  กลายเป็นชื่อแรกที่นักวรรณคดีนึกถึง

               นางวาลี เป็นตัวละครที่มีปัญญาอย่างหาตัวจับได้ยาก ทั้งคำพูดและการกระทำของนางต่างสนับสนุนความเฉลียวฉลาดได้เป็นอย่างดี  แม้นางจะมีรูปกายที่ไม่น่าพิสมัย จนอายุย่างสามสิบสี่แล้วก็ไม่มีชายใดปรารถนาแต่งงานด้วย   แต่เพราะมีเชื้อสายพราหมณ์จึงได้เรียนรู้ศิลปวิทยาการมา  นางจึงเชื่อว่าตนจะเป็นสนมเอกของพระอภัยมณีได้  ด้วยเชื่อมั่นในสติปัญญาของตน ดังที่ได้ทูลพระอภัยมณีว่า     

                                นางทูลว่าข้าน้อยนี้รูปชั่ว                   ก็รู้ตัวมั่นคงไม่สงสัย

                                แต่แสนงามความรู้อยู่ในใจ                     เหมือนเพ็ชรไพฑูรย์ฝ้าไม่ราคี

                นอกจากนี้ยังมีเหตุการณ์อีกหลายตอน อาทิ ตอนที่นางออกอุบายจนทำให้นางสุวรรณมาลีสึกออกมาแต่งงานกับพระอภัยมณีได้   เพราะนางวาลีเข้าใจความรู้สึกนางสุวรรณมาลี  จึงบอกให้พระอภัยมณีกำหนดวันอภิเษกไว้  เมื่อข่าวแพร่ออกไป  นางสุวรรณมาลีที่ยังบวชอยู่ก็เข้าใจว่าพระอภัยมณีจะอภิเษกกับนางวาลี  นางสุวรรณมาลีจึงยอมสึกออกมาในที่สุด  การแสดงปัญญาครั้งนี้ทำให้นางวาลีได้รับความยำเกรงจากคนทั่วไป  ดังเนื้อความในคำกลอนว่า

                                ไม่ถึงครู่รู้รอบขอบนิเวศน์                                 พระทรงเดชชื่นชมสมประสงค์

                                เห็นวาลีปรีชาปัญญายง                                     ถอดเครื่องทรงสังวาลย์ประทานนาง

                                นางดีใจได้ประทานสังวาลย์เพ็ชร์                    เป็นบำเหน็จหน้าก่ำดั่งน้ำฝาง

                                ทุกกระทรวงหลวงแม่เจ้าสาวสุรางค์               คิดเกรงนางวาลีด้วยปรีชา                              

               นอกจากนี้ยังมีตอนที่นางวางแผนการรบจนชนะอุศเรน  และใช้ปัญญาคารมทำให้อุศเรนต้องอกแตกตาย ( ดังเนื้อความในวรรคทองที่ว่า “จะพลิกพลิ้วชิวหาเป็นอาวุธ  ประหารบุตรเจ้าลังกาให้อาสัญ” เหล่านี้ล้วนแสดงให้เห็นความฉลาดและรอบรู้ของนางได้อย่างชัดเจน

                แม้นางจะมีรูปกายที่ไม่น่าชื่นชมอย่างใครใคร  ทว่าปัญญาของนางกลับสุกสว่างงดงามจนชนะใจพระอภัยมณีได้  ความงามในที่นี้เป็นความงามจากภายใน  ย่อมไม่แปลกหากจะไม่เห็นความงามนั้นด้วยสายตาธรรมดา   ปัญญาของนางวาลีอาจเทียบได้กับรูปทองของพระสังข์  ที่มีเฉพาะสายตาพิเศษของนางรจนาเท่านั้นที่จะมองผ่านความอัปลักษณ์ของรูปเงาะเข้าไปได้

                สุนทรภู่ได้แสดงทัศนะทำนองเดียวกันในนิราศเมืองเพชรไว้ว่า “แม้เดี๋ยวนี้มีหญิงไม่ทิ้งผัว  ถึงรูปชั่วฉันจะรักให้หนักหนา”    สะท้อนให้เห็นผู้หญิงในอุดมคติของสุนทรภู่ว่า  ไม่จำเป็นต้องมีรูปสมบัติที่งดงามก็ได้  เพราะความงามที่แท้จริงนั้นคือความดีที่อยู่ในจิตใจต่างหาก